Ógörög zene

συγχορδία

συγχορδία, χορδές σε συμφωνία ή, μάλλον, ομάδα φθόγγων (χορδών). Ο Laloy πιστεύει ότι η λέξη συγχορδία σήμαινε "ένα σύνολο συνεχών φθόγγων παρμένων στην τύχη πάνω στην κλίμακα" (Aristoxene de Tarente, Lexique σ. XXXII). Ο Αριστόξενος (Αρμ. Ι, 22, 13 Mb) λέει: "των δε συγχορδιών πλειόνων τ' ουσών των την ειρημένην τάξιν του δια τεσσάρων κατεχουσών" (ενώ υπάρχουν περισσότερες ομάδες φθόγγων , που συμπληρώνουν το σχέδιο του διαστήματος τετάρτης· κατά τη μετάφραση του Η. S. Macran, σ. 180).
Ο Σοφοκλής , στο έργο του Μυσοί (απόσπ. στον Αθήναιο Δ', 183, 82), αναφέρει: "Λυδής εφυμνεί πηκτίδος συγχορδία" (αντηχεί η συμφωνία[;] της λυδικής πηκτίδας ).

(Michailides)

parhypate

παρυπάτη, η νότα και η χορδή που βρίσκεται μία δευτέρα πιο πάνω από την υπάτη (παρά την υπάτη). Υπήρχαν δύο παρυπάτες: η παρυπάτη υπατών (do) και η παρυπάτη μέσων (fa). Πρβ. και λ. ονομασία . Η παρυπάτη διατηρεί το όνομά της σε όλα τα γένη

.

(Mihailides)

ditonon

δίτονον, διάστημα που περιέχει δύο τόνους . Επίσης, δίτονος. Το δίτονο ήταν: (α) απλό διάστημα στο εναρμόνιο γένος : mi - mi+1/4 - fa - la· με την έννοια ότι ανάμεσα στις δύο τους νότες δεν μπορεί να υπάρχει καμιά άλλη νότα, στο ίδιο γένος·
(β) σύνθετο διάστημα στο διατονικό γένος : mi - fa - sol - la.
Δίτονος λιχανός· η λιχανός του εναρμόνιου γένους που είναι σε απόσταση δύο τόνων από τη μέση (στο παρ. α' παραπάνω, λιχανός είναι το fa που απέχει από τη μέση la δύο τόνους)· Αριστόξ. (Ι, 23, 4 Mb): "Ότι δ' έστι μελοποιΐα διτόνου λιχανού δεομένη..." (ότι υπάρχει ένα είδος μελοποιίας που απαιτεί να είναι η λιχανός σε απόσταση δύο τόνων από τη μέση).

(Michailides)

Aristoxenos 21.

21.old.

Jegyzet

A mai zenészek többsége kizárja a ditonon lychanost, magasabbat használva. Mindennek oka, hogy céljuk a dallam megédesítése, ezért időznek sokat a chromatikus genosnál, és még akkor is, mikor az enharmoikus genost közelítik, a chromatikus felé húznak, a neki megfelelő hangzással. Föltételezzük tehát, hogy a lychanos toposa, a parhypate helye és nagysága az elahistes diesis. Mert az utolsó hang nincs közelebb soha a hypatehoz egy diesisnél, és nem távolodik el messzebbre egy fél tónusnál. A toposok természetesen nem esnek egybe, hanem csak az érintkezési pontjaik, melyek határként használatosak. Mikor ugyanarra a pontra ,tasis, érkezik a parhypate és a lychanos, az egyik az emelkedése során, a másik a leszálláskor, a két topos érintkezik, a mély parhypate, a magas lychanos. A diatessaron két és fél tónus.

μελοποιία

μελοποιία, σύνθεση μέλους, μελωδίας. Ο Αριστείδης (Mb 28) καθορίζει έτσι τη μελοποιία: "μελοποιΐα δε εστι δύναμις κατασκευαστική μέλους" (μελοποιία είναι η δύναμη που δημιουργεί τη μελωδία).
Σύμφωνα και με τον Κλεονείδη (Εισαγ. 14) σκοπός της μελοποιίας είναι να εκλέγει και να χρησιμοποιεί με κατάλληλο τρόπο τα στοιχεία της αρμονικής · (τα μέρη της αρμονικής είναι τα ακόλουθα επτά: οι φθόγγοι, τα διαστήματα, τα γένη, τα συστήματα, οι τόνοι, η μετατροπία και η μελοποιία η ίδια). Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τέσσερις τρόπους: την αγωγή , την πλοκή , την πεττεία
και την τονή
, που εξετάζονται χωριστά το καθένα. Τα μέρη της μελοποιίας είναι, σύμφωνα με τον Αριστείδη (σ. 29), τα ακόλουθα τρία: (1) η λήψις , "με την οποία ο συνθέτης ("o μουσικός" καθώς γράφει) διαλέγει την περιοχή της φωνής, που θα χρησιμοποιηθεί στο σύστημα"· (2) η μίξις , με την οποία προσαρμόζει και δένει μαζί τους ήχους, την περιοχή της φωνής, τα γένη της μελωδίας ή τα συστήματα· (3) η χρήσις (εφαρμογή), που είναι η τελειοποίηση της μελωδίας.
Ο Αριστείδης (σ. 30) καθορίζει και τρία στιλ (τρόπους) της μελοποιίας: το διθυραμβικό, το νομικό και το τραγικό ("τρόποι δε μελοποιΐας γένει μεν τρεις· διθυραμβικός, νομικός, τραγικός").
Οι διάφορες μελοποιίες διαφέρουν μεταξύ τους, πάντα κατά τον Αριστείδη: (α) ως προς το γένος

("γένει"), διατονικό, χρωματικό, εναρμόνιο· (β) ως προς το σύστημα ("συστήματι"), ως υπατοειδές, μεσοειδές, νητοειδές· (γ) ως προς τον τόνο ("τόνω"), ως δωρικός, φρυγικός· (δ) ως προς τον τρόπο ("τρόπω"), νομικός, διθυραμβικός, τραγικός· (ε) ως προς το ήθος ("ήθει"), "όπως λέμε, το συσταλτικό, με το οποίο εκφράζουμε οδυνηρά αισθήματα, το διασταλτικό (ή διαστατικό), με το οποίο προτρέπουμε (παρακινούμε) σε υψηλά αισθήματα και το μεσαίο, με το οποίο οδηγούμε την ψυχή σε γαλήνη".

Βλ. και στον Κλεον. Εισαγ. 13.

chroa

χρόα, και χροιά· η ιδιαίτερη διαίρεση των διαστημάτων σε κάθε γένος

, η οποία καθόριζε την ποικιλία των διαστημάτων που σύνθεταν το γένος σε κάθε περίπτωση. Ο Αριστόξενος (Αρμ. ΙΙ, 50-52 Mb) αναγνωρίζει έξι χρόες και στα τρία γένη συνολικά· συγκεκριμένα, δύο στο διατονικό: (α) στο μαλακό και (β) στο σύντονο, μία στο εναρμόνιο και τρεις στο χρωματικό γένος: (α) στο μαλακό, (β) στο ημιόλιο και (γ) στο σύντονο ή τονιαίο. Περισσότερες λεπτομέρειες δίνονται για κάθε περίπτωση χωριστά (βλ. τα λ. διάτονον , εναρμόνιον και χρωματικόν ).
Κλεον. (Εισαγ. 6): "Χρόα δε εστι γένους ειδική διαίρεσις· χρόαι δε εισιν αι ρηταί και γνώριμοι έξ, αρμονίας μία, χρώματος τρεις, διατόνου δύο" (Χρόα είναι μια ειδική διαίρεση του γένους· και οι ορισμένες και γνωστές χρόες είναι έξι· μία στο εναρμόνιο, τρεις στο χρωματικό και δύο στο διατονικό). Ο Πτολεμαίος αναγνώριζε οκτώ χρόες: πέντε στο διατονικό, μία στο εναρμόνιο και δύο στο χρωματικό (πρβ. Πορφύρ. Comment, έκδ. I. During, σ. 157 και Παχυμ. στον Vincent Notices 422-423).
Η λέξη χροιά απαντά επίσης με τη σημασία του χρώματος τόνου, του τίμπρο. Ο Γαυδέντιος (Εισαγ. 2) δίνει τον ακόλουθο ορισμό: "χροιά δε εστι, καθ' ην διαφέροιεν (άν) αλλήλων οι κατά τον αυτόν τόπον ή χρόνον φαινόμενοι, σΐον η του λεγομένου μέλους φύσις εν φωνή και τα όμοια" (χροιά είναι [η ιδιότητα] με την οποία νότες [ήχοι] που εμφανίζονται [ακούονται] στην ίδια θέση [ύψος] ή χρόνο διαφέρουν ο ένας από τον άλλο, όπως η φωνητική φύση του μέλους και τα όμοια).

Βλ. Πλούτ. Περί μουσ. 1143Ε, 34

(Michailides)

λήψις δια συμφωνίας

λήψις δια συμφωνίας, μέθοδος καθορισμού [ή κουρδίσματος] διαστημάτων με σειρά συμφωνιών. Ο Αριστόξενος (Αρμ. ΙΙ, 55, Mb 13 κε.) δίνει το ακόλουθο παράδειγμα: "για να βρούμε μια ορισμένη διαφωνία κάτω από μια δοσμένη νότα, όπως το δίτονο, πρέπει να πάρουμε την τετάρτη πάνω από τη δοσμένη νότα, κατόπι να κατεβούμε μια πέμπτη, υστέρα ν' ανεβούμε μια τετάρτη πάλι και, τελικά, να κατεβούμε μιαν άλλη πέμπτη" (κατά τη μετάφραση του Η. S. Macran, σ. 206). Βλ. επίσης, Laloy, Lexique d' Aristoxene, σ. XXI, και Weil-Reinach, Plut. De la mus. 1145G, σ. 151, σημ. 394.

(Michailides)

Aristoxenos 22.

22.old.

Aristoxenos

Jegyzet

A pyknon két diasztémából áll, melyek összege kisebb, mint a diatessaronra kiegészített tetrachord maradék.
A pyknont a mélyebben álló phtongus felöl határoljuk be először. Ez a hely két diesisből, 'enharmonion elahiston'-ból' áll. Másodszor megadjuk a két chromatikus diesisből, 'chromatikon elahiston'-ból állót. Látjuk a két legmélyebb lychanost, melyek az enharmonikusból és a chromatikusból származnak. Meggyőződtünk arról, hogy az enharmonikus lychanos a mélyebb, aztán jön a chromatikus, a legmagasabb pedig, 'syndonotates', a diatonikus. Eztán vegyünk egy harmadik pyknont hasonló phtongussal. Aztán egy negyediket egy tónussal egyenlőt. Az ötödik szisztéma egy fél és egy hemiolion diasztéma. A hatodik egy fél és egy egész tónus. Felsoroltuk a lychanosokat, melyek behatárolják az először említett két pyknont. Az a lychanos, amely a harmadik pyknont határozza meg a chromatikus, és a chromát, a színt ahova tartozik 'hemiolion'-nak hívjuk. A lychanos, mely a negyedik pyknont adja chromatikus, ahova tartozik tonikus chromatikanak nevezzük. Az ötödik szisztéma lychanosa, mely a legnagyobb pyknont határolja be, ahol a két diasztéma, hypate-parhyipate és parhypate-lychanos összege egyenlő a lychanos és mese közével, a legmélyebb diatonikus. A hatodik szisztéma lychanosa, a legmagasabb, 'syntonotate' diatonos.

Aristoxenos 23.

23.old.

dodekatemorion

δωδεκατημόριον, δωδέκατο του τόνου





. Ήταν ένα θεωρητικό, υποθετικό διάστημα. Ο Κλεονείδης (Εισαγ. 7, C.v.J. 192, Mb 11) γράφει σχετικά: "υποτίθεται γαρ ο τόνος εις δώδεκα τινα ελάχιστα μόρια διαιρούμενος, ών έκαστον δωδεκατημόριον τόνου καλείται" (υποτίθεται ότι ο τόνος υποδιαιρείται σε δώδεκα ελάχιστα μόρια, το καθένα από τα όποια ονομάζεται δωδεκατημόριο)· βλ. το υπόλοιπο του κειμένου στο λ. δίεσις .
Το δωδεκατημόριο είναι η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη χρωματική δίεση (1/3 του τόνου) και την εναρμόνια δίεση (1/4 του τόνου)· Αριστόξ. (Αρμον. Ι, 25, 15 Mb): "η χρωματική δίεσις της εναρμονίου διέσεως δωδεκατημορίω τόνου μείζων εστί" (η χρωματική δίεση [1/3 του τόνου] είναι μεγαλύτερη από την εναρμόνια δίεση [1/4 του τόνου] κατά ένα δωδέκατο του τόνου). Πρβ. λ. χρωματικόν [μαλακόν] γένος.
Το δωδεκατημόριο δεν μπορεί να τραγουδηθεί, είναι αμελώδητο (βλ. λ. αμελώδητος ).

Βλ. χόρδισμα

(Michailides)

tritemorion

τριτημόριον, ένα τρίτο του τόνου. Πρβ. Αριστόξ. Αρμον. Ι, 25, 17 Mb.

Βλ. τα λ. δίεσις και χρωματικόν γένος.

(Michailides)

ektemorion

εκτημόριον, τόνου· ένα έκτο του τόνου . Είναι, όπως και το δωδεκατημόριον , ένα υποθετικό και καθαρά θεωρητικό διάστημα. Το εκτημόριο είναι το διάστημα που δύο χρωματικές διέσεις (2/3 του τόνου) ξεπερνούν δύο εναρμόνιες διέσεις (2/4 ή 1/2 του τόνου· 2/3-1/2=1/6). Ο Αριστόξενος (Αρμον. Mb I, 25, 15-21) καθορίζει σαφώς το εκτημόριο: "επειδήπερ η χρωματική δίεσις της εναρμονίου διέσεως δωδεκατημόριο τόνου μείζων εστί... αι δύο χρωματικαί των εναρμονίων δήλον ως τω διπλασίω· τούτο δε εστιν εκτημόριον, έλαττον διάστημα του ελαχίστου των μελωδουμένων" (αφού η χρωματική δίεση είναι μεγαλύτερη από την έναρμόνια δίεση κατά ενα δωδεκατημόριο... είναι φανερό πως οι δύο χρωματικές θά 'ναι μεγαλύτερες των δύο εναρμονίων κατά το διπλάσιο· αυτό είναι το εκτημόριο (ένα έκτο του τόνου), διάστημα που είναι μικρότερο από το ελάχιστο [των διαστημάτων] που μπορούν να τραγουδηθούν [να εκτελεστούν μελωδικά]).
Το εκτημόριο, επομένως, είναι αμελώδητο διάστημα, δηλ. δεν μπορεί να εκτελεστεί από τη φωνή.

(Michailides)

tetartemorion

τεταρτημόριον, τέταρτο τόνου· από μερικούς θεωρητικούς θεωρούνταν ίσο προς μία δίεση.
Σύμφωνα με τον Αριστόξενο (Αρμ. II, 46, 7), ο οποίος υποστηρίζει πως το εναρμόνιο που περιέχει ακριβή τέταρτα τόνου ήταν το μόνο κανονικό γένος

, το τέταρτο του τόνου είναι ίσο προς την ελάχιστη εναρμόνια δίεση: "και το τέταρτον [του τόνου], ό καλείται δίεσις εναρμόνιος ελαχίστη". Ο Νικόμαχος επίσης θεωρούσε το τέταρτο του τόνου ίσο προς την εναρμόνια δίεση (Εγχειρ. 12, C.v.J. 362, Mb 26).

Βλ. λ. δίεσις .

Jegyzet

Tehát a legmélyebb chromatikus lychanos magasabb a legmélyebb enharmonikusnál egy hatod tónussal, a chromatikus diesis az enharmonikusnál egy dodekatimorionnal nagyobb. Az egyharmad, tritimorion diasztéma egy dodekatimorionnal nagyobb az egy negyed diasztémánál. A két chromatikus diesise az enharmoniának, a kétszeres, téhát egy hatod, 'ekton'(ektimorion). Ezen kis diasztémák azonban nem kerülhetnek önallóan egy skálába, mert nem melodizálhatók, a természetük 'ameloditos.' A legmélyebb diatonikus lychanos egy fél tónussal és egy dodekatimorionnal magasabb a legmélyebb chromatikusnál, tehát hét tizenketteddel. Az hemiolion chroma lychanosáig egy fél tónus a távolság, az hemioliontól az enharmonikusig egy diesis vezet, az enharmonikus lychanostól a legmélyebb chromatikusig egy hatod tónus, ektimorion, a legmélyebb chromatikustol az hemiolion diasztémáig egy dodekatimorion, a tónus tizenkettede. A tetartimorion három dodekatimorionból áll, így, látható, hogy diasztémánk a legmélyebb diatónikustól a legmélyebb chromatikus lychanosig terjedhet. A legmagasabb diatonikus lychanos, sindonotati, magasabb, mint a legmélyebb diatonikus egy diesissel. Látható minden lychanos helye. Minden lychanos alacsonyabban a chromatikusnál enharmonikus, minden mélyebben a diatonikusnál chromatikus, egészen a legmélyebb chromatikusig.

Aristoxenos 24

24.old.

Aristoxenos

Jegyzet

Minden lychanos mélyebben a legmagasabb diatonikusnál diatonikus, egészen a legalacsonyabb diatonikusig. Elméletileg a lychanosok száma végtelen, mivel bárhol áll meg a hang a lychanos toposán belül, lychanos a karaktere. Nincs űr a területén, sem hely, amely nem fogad be lychanost. Ezért a téma, amiről beszélgetünk nem kis jelentősegű. "Ost einai mi peri mikrou tin amfisbitisin."
Más zeneteoritikusok ("harmonikusok"), csak a diasztémákkal foglalkoznak, hogy két tónusú-e a lychanos, vagy magasabb, vagy, hogy enharmonikus. Mi belátjuk, hogy több lychanos van, hozzátéve hogy számuk elvileg végtelen (a gyakorlatban nem hallunk az 1/4 tónusnál kisebb hangközt). A parhypatenak két helye van, az egyik közös a diatonikus és a chromatikus skálában, míg a másik csak az enharmonikusban. A két nemben közös jelegű a parhypate. Enharmonikus tehát minden parhypate, mely alacsonyabb a mély chromatikusnál. Chromatikus és diatonikus minden más parhypate egészen eddig a határig.

Aristoxenos 25.

25.old.

Aristoxenos

Jegyzet

A 'syneheias' és az 'akolouthias' fogalmakat nem könnyű pontosan meghatározni, de meg kell kísérelnünk néhány ideiglenes magyarázatot adni. A syneheias természete hasonlít a szavaknak a betűkből való összetételéhez. Létezik a szavak rendje, természetes menete. Hasonló módon a hang és a melódia, a diasztémákat és a phtongusokat egy folyamatos sorba rendezi, egy természeti szabályt követve, így a dallamba egyetlen diasztéma sem kerülhet véletlenül. Ezt a folytonosságot a vizsgálatunk során nem a természetellenesen zsúfolt diagrammával kell keresni, mint ahogy azzal a harmonikusok próbálkoztak, az egymást követő phtongusoknak a sorát ábrázolva, a legkisebb diasztémát véve, és azzal építkezve. Mert nem lehetséges az, hogy a hang nyolc egymást követő diesist tegyen a dallamba, a gyakorlatban nem megvalósítható három diesis egymás utáni leéneklése. Ha két diesis fölé emelkedik a hang, nem haladhat tovább, csak annyit amennyi kiegészíti a tetrachordot. Teljesen lehetetlenség kísérletezni, az elahiston diesisnél nyolcszor kisebb diasztéma használhatatlan. Leszállítva a dallamot két diesis után egy tónusnál kisebb diasztéma zeneietlen, 'ameloditos'. Ha a parhypatét és a lychanost a hang nem tudja melodizálni a középhez közeli phtongussal, akkor a közép a lychanos után található.